Φιλοσοφία: Εκεί που σμίγει η Θεωρία με την Πρακτική.
(Ομιλία από Μέλος της Σχολής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, στις 14 Απριλίου 2019)
Ευχαριστώ πολύ για την πρόσκληση σας, η οποία μαρτυρεί το ενδιαφέρον σας για την Φιλοσοφία – το ουσιαστικότερο θεμέλιο της ανθρώπινης ζωής.
Όταν μιλούμε για Φιλοσοφία συχνά σκεφτόμαστε, είτε ορισμένους ηθικούς κανόνες που μπορεί να προκύπτουν από αυτήν, είτε άλλους κλάδους της, όπως η Αισθητική, η Μεταφυσική, η Πολιτική Φιλοσοφία, και ένα σωρό άλλοι κλάδοι. Το ερώτημα, όμως, είναι, τι στα αλήθεια είναι η Φιλοσοφία, από την οποία βγαίνουν και οι κλάδοι της, τι είναι το καθεαυτό Φιλοσοφείν, ποιος είναι ο Λόγος της, δηλαδή πως βιώνεται η Φιλοσοφία. - Αν δεν βιώνεται είμαστε υποχρεωμένοι να ζούμε, σε μεγάλο βαθμό, δέσμιοι μέσα σε μονότονα λόγια και σκιές, που κρατούν τη ζωή επιπεδωμένη, και στερημένη της διάστασης του βάθους.
Χρειαζόμαστε την φρεσκάδα της Φιλοσοφίας, την Ποίηση της Φιλοσοφίας, την Μουσική της Φιλοσοφίας, την Αμεσότητα της Φιλοσοφίας: Και προσέξετε, η Φιλοσοφία είναι Θέαση -δεν είναι ούτε λέξεις και εξηγήσεις και υποθέσεις, ούτε εκλογίκευση και ούτε εικασία. Και υπό αυτή την έννοια είναι που σμίγει η Θεωρία με την Πρακτική ή Άσκηση. Αυτό που ακούμε, το ζούμε. Κι αυτό μπορεί να γίνει μόνο μέσα στην ουσία - τονίζω την ουσία - του ζωτικού παρόντος, αλλιώς θα υπάρχει διάσταση μεταξύ Θεωρίας και Πρακτικής. Μόνο μέσα στην ουσία του παρόντος που έχει την γεύση του Άχρονου μπορούμε να ζήσουμε – να ζούμε το Μεγάλο Θαύμα: Και «ο Θαυμασμός είναι το αίσθημα του Φιλοσόφου, και η Φιλοσοφία αρχίζει με τον Θαυμασμό!» Αυτό λέγει ο Πλάτωνας στον διάλογο του Θεαίτητος. (155)
Ως την εποχή του Σωκράτη οι αρχαίοι Φιλόσοφοι αναζητούσαν την Αλήθεια μέσα στην Φύση. Όμως, ο Σωκράτης και ο Πλάτωνας έστρεψαν την έρευνα μέσα στον Άνθρωπο: Γνώθι Σεαυτόν: Αυτή είναι η πανάρχαιη οδηγία του Μεγάλου Μαντείου των ΔελΦών και της Παράδοσης μας: Γνώρισε την Αλήθεια, γνώρισε την Πηγή σου: Γνώρισε το Υπέρτατο!
Ο Σωκράτης και ο Πλάτωνας υπάκουσαν στην οδηγία αυτή, και έτσι άρχισε να γεννάται ένας νέος Πολιτισμός που τελικά χάραξε την πνευματική ζωή τόσο της Δύσης όσο και της Ανατολής. Αυτή η Παράδοση συνδέθηκε πλήρως με την Χριστιανική Παράδοση περί το 330 οπότε και υπήρξε η Αναγέννηση του λόγου, η Αναγέννηση των Γραμμάτων, όπως λέμε, και που γιορτάζουμε στις 30 Ιανουαρίου. Και αξίζει να σημειωθεί ότι η Εκκλησία αποκαλεί τον Θάνατο του Σωκράτη "Προτύπωση" του Θανάτου του Χριστού.
Ποιοι είναι οι λόγοι για τους οποίους μελετούμε Φιλοσοφία και επιχειρούμε να την βιώσουμε; Είναι πάμπολλοι. Ακούστε μερικούς, κι αν θέλετε προσθέστε και σεις:
Ο πρώτος λόγος είναι το ότι η αναζήτηση είναι έμφυτη στον άνθρωπο. Πάντα θέλει να μάθει κάτι ή να ζήσει κάτι νέο. Κάποτε στη ζωή του στέκεται με δέος μπροστά στο Μυστήριο, θαυμάζει και απορεί... και ερευνά ... και σέβεται ...
Ένας δεύτερος λόγος είναι το ότι η Φιλοσοφία δίνει στην ζωή σκοπό και νόημα και βάση αρμονικής σχέσης και ευτυχίας. Αλλιώς, η ζωή συχνά αστοχεί και κυλά μηχανικά και αυτόματα, αντιδραστικά και άγονα και χωρίς έμπνευση και χωρίς δημιουργία.
Και ένας τρίτος, το ότι είναι εξαιρετικά σημαντικό να γνωρίζουμε, σε κάθε περίπτωση της ζωής μας, την Αρχή που κυβερνά το κάθε θέμα που παρουσιάζεται μπροστά μας. Τότε, δεν συγχυζόμαστε, δεν ταλαντευόμαστε, δεν ζούμε με αμφιλεγόμενα και δεν κομματιαζόμαστε ηθικά και πνευματικά. Έτσι, βγαίνοντας από αυτό που δεν είμαστε στ' αλήθεια, αρχίζουμε να είμαστε αυτό που όντως είμαστε. Με τον τρόπο αυτό, το Μυστήριο που εδρεύει στην καρδιά μας αρχίζει να ξεδιαλύνεται, η Αλήθεια να αποκαλύπτεται...
Η Φιλοσοφία, λοιπόν, μας οδηγεί σε αυτοεξέταση. Χωρίς αυτήν λέγεται ότι ο βίος μας είναι πράγματι αβίωτος! Ο Σωκράτης λέγει χαρακτηριστικά: «Βίος ἀνεξέταστος ού βιωτός παρ' ἀνθρώπῳ». Και η έρευνα της Φιλοσοφίας αφορά, βέβαια, όλους τους ανθρώπους ανεξάρτητα από την εθνική προέλευση μας, την πίστη μας ή την ηλικία μας. Ταυτόχρονα, θα πρέπει να λεχθεί ότι η Φιλοσοφία, η οποία, βέβαια, μπορεί να αντλεί από πολλές και εμπνευσμένες πηγές, μπορεί να ακμάσει μόνο όταν ένας άνθρωπος, ένας λαός, πρωτίστως εμβαθύνει μέσα στην παράδοση του. Κι έτσι, ακολουθούμε τα αχνάρια της Φιλοσοφίας, πάντοτε με σεβασμό και αρμονία με τη Παράδοση μέσα στην οποία ο καθένας μας έχει γεννηθεί.
Ο Σωκράτης ακολούθησε την οδηγία της Πυθίας "μουσικήν ποίει καἰ ἐργάζου". Κι σε κάποιο στάδιο ανακάλυψε ότι η Πυθία εννοούσε, με "Μουσική" την Φιλοσοφία. -Μα, δεν είναι πράγματι η Φιλοσοφία Μουσική και Αρμονία; ...
Φιλοσοφία είναι, λοιπόν, ο δρόμος για το ΓΝΩΘΙ ΣΑYTΟΝ, στην πιο βαθειά του έννοια. Αυτή είναι και η πανάρχαια εντολή που ακολούθησε ο Σωκράτης και ο Πλάτωνας: «Γνώρισε τον Εαυτό σου». Αυτή η κλασική ιδέα της Φιλοσοφίας συνδέεται σε πλήρη αρμονία με την Χριστιανική Φιλοσοφία, όταν ο Μέγας Βασίλειος καθοδηγεί: «Έξέτασον Σεαυτόν τίς εἶ. Δηλαδή, Εξέτασε τον Εαυτό σου, ποιος είσαι. Και συνεχίζει: Γνώρισε τη Φύση του Εαυτού σου. Πρόσεχε τον Εαυτό σου: Ούτε τα δικά σου, ούτε τα γύρω σου, αλλά τον Εαυτό σου μόνο. Διότι άλλο είμαστε εμείς οι ίδιοι και άλλο τα δικά μας και άλλο τα τριγύρω μας.»
Όπως ζούμε σήμερα, οι αποκτημένες ιδέες και τα είδωλα που έχουμε για τον εαυτό μας και για τους άλλους και για τη δημιουργία, συσκοτίζουν την πορεία μας. Η συνέπεια είναι να κλείνουμε την καρδιά μας και να ζούμε επιφανειακά και χωρίς δέος μπροστά στο θαυμαστό σύμπαν που μας περιβάλλει. Η Ιδέα και ο Ιδεαλισμός φαίνονται να μας εγκαταλείπουν. Δεν αναζητούμε σε κάθε πράξη την αρχή που την κυβερνά. Κι έτσι, λησμονούμε την Πηγή μας: Λησμονούμε τον Δημιουργό και την αρμονική προδιαγραφή του κόσμου. Και να! Η ανθρωπότητα βγαίνει από το στόχο της, χάνοντας το οικουμενικό όραμα, την οικουμενική Αγάπη, την οικουμενική ενότητα, την οικουμενική ταυτότητα και τον οικουμενικό προορισμό του Ανθρώπου. Καθημερινά βλέπουμε την Σοφία να την αντικαθιστά η σοφιστεία. Και την Αγάπη, η διαιρετικότητα - σαν να είμαστε πλασμένοι αυτάρκεις και αυτόνομοι, χωρίς τον Θεό μέσα μας. Έτσι συγχύζουμε την έμφυτη μας ελευθερία με την εγωϊστικότητα, τη διαιρετικότητα και την ασυδοσία. Και εδώ είναι που μπορεί να βοηθήσει η Φιλοσοφία: Αφαιρώντας τα εμπόδια και βοηθώντας στο μεγάλο ταξίδι προς την Πηγή του Είναι μας, καθώς και στην μεταξίωση της κοινωνίας με Ιδανικά, τα οποία ενισχύουν την ενότητα της.
Η Σχολή στην οποία ανήκω ακολουθεί τη Διαλεκτική και χρησιμοποιεί τα εξής:
Εδώ έχουμε πρώτα την παράδοση που κληροδοτήθηκε στο ανθρώπινο γένος διαχρονικά και που μεταδίδεται μέσα από τους διάφορους πολιτισμούς. Σ' αυτήν ανταποκρίνεται φυσικά ο άνθρωπος διότι αυτά τα καλέσματα ανακινούν σε αυτόν την ανάμνηση της Αλήθειας. Ο Φιλόσοφος είναι ελεύθερος να συλλογιστεί και να μελετήσει τις ιδέες που του παρουσιάζονται. Δεν θέτει περιορισμό στη μελέτη της αλήθειας. Ο εθνικός ποιητής Διονύσιος Σολωμός έχει πει ότι το έθνος πρέπει να μάθει να δέχεται ως εθνικό μόνο ότι είναι αληθινό. Στην Φιλοκαλία ο όσιος Νείλος ο Ασκητής (442 μ. Χ.) λέγει «Πάνω από όλα ο Φιλόσοφος πρέπει να είναι ελεύθερος. Γιατί η Φιλοσοφία είναι η επιδίωξη της γνώσης του αληθινού όντος.».
Αυτή η κλασική ιδέα της Φιλοσοφίας συνδέεται σε πλήρη αρμονία με την Χριστιανική Φιλοσοφία. Ταυτόχρονα, η Φιλοσοφία, η οποία, όπως ελέχθη, μπορεί, για την διαλεκτική της, να αντλεί από πολλές πηγές, δεν είναι δυνατό να ακμάσει εκτός κι αν ένας λαός εμβαθύνει πρωτίστως μέσα στην δική του παράδοση. Όπως έλεγε και ένας μεγάλος Ινδός Φιλόσοφος, ο Σρι Σαντανάντα Σαρασουατί, "ένας δεν πρέπει να αντιγράφει από άλλες παραδόσεις, μάλλον θα πρέπει να εργαστεί και να εξαγνίσει τη δική του
σφαίρα και να φθάσει τότε το Θεό".
Ο Πλάτωνας μιλά για την αποθέωση της Ψυχής: «Όταν η ψυχή στοχεύει στον ίδιο τον εαυτό της, από εκεί πηγαίνει στο καθαρό και το αιώνιο και το αθάνατο και το αμετάτρεπτο και, καθώς είναι συγγενής μ' αυτό, μαζί του ζει παντοτινά, όταν γίνεται ένα με τον εαυτό της και αυτοκατέχεται - και τότε παύει να περιπλανιέται η ψυχή και όντας σε κοινωνία με το αμετάβλητο είναι αμετάβλητη. Και αυτή η κατάσταση της ψυχής αποκαλείται σοφία -Φρόνησις.»
Ὃταν (ἡ ψυχή) "καθ' αὑτήν σκοπεῖ, ἐκεῖσαι οἲχεται εἰς τό καθαρόν τε καί ἀεί ὂν καί αθάνατον, καί ὡσαυτως ἒχον, καἰ ὡς συγγενής οὖσα αὐτοῦ, ἀεί μετ' ἐκείνου τε γίγνεται, ὃτανπερ αὐτή καθ' ἑαυτήν γένηται και ἐξῆ αὑτή, καί πέπαυταί τε τοῦ πλάνου καί περί ἐκεινα ἀεί κατά ταυτά ὡσαυτως ἒχει, ἃτε τοιούτων εφαπτομένη -καί τοῦτο αὐτής τό πάθημα φρόνησις κέκληται."
Αξίζει να προσέξουμε ιδιαίτερα την περικοπή αυτή και ιδιαίτερα την απήχηση που έχουν τα λόγια αυτά στο νου και την καρδιά. Αυτή εμφορείται από το στοιχείοτης Αιωνιότητας ...
Κατά τον Αριστοτέλη, η Φιλοσοφία εξετάζει τα 'Υψιστα Αίτια. Στην πραγματικότητα σε Φιλοσοφία καλεί η ανθρώπινη Φύση που ενσωματώνει την ενδότερη υπόσχεση του Ανθρώπου, όπως κάποτε λέγεται, να θυμάται το Δημιουργό και να ζει σύμφωνα με τη φυσική Δικαιοσύνη και να επιστρέψει σε Αυτόν. Ίσως αυτό να είναι ένα εσώτερο Τάμα εμφυτευμένο στην Φύση του.
Σ᾽ αυτή την οδό της Φιλοσοφίας μας παροτρύνει στην Φιλοκαλία, ο Κάλλιστος Καταφυγιώτης (πιθ. 140ς αιώνας) στρέφοντας μας προς την "εύρεση και τη γνώση του μόνου Ενός, όπου είναι οι αρχές των πάντων και τα πέρατα των πάντων". Λέγει: "Σκύψε μέσα σου βαθιά για την ανώτερη εργασία, Γνώρισε όχι ότι σε περιβάλλει αλλά τον εαυτό σου». Γνῶθι μή τά περί σἐ, σεαυτόν δέ".
Ο νους και η καρδιά του ανθρώπου φυσικά αναζητούν το Υπέρτατο, την καθεαυτό πηγή του Κόσμου. Ο λόγος του -η ουσία του- μετά
που θα αναμνησθεί δοξασμένα λόγια από το βάθος της ψυχής του, φυσικά στρέφεται προς το αιώνιο. Εγκαταλείπει την αστοχασιά
και προχωρεί στην στόχαση. Γι αυτό η Σχολή, αυτό που κάνει, είναι να προσφέρει λόγους αλήθειας σαν σπόρους που ριζώνουν, και απηχούν και μεγεθύνονται με την Καλή Συντροφιά και με την πρακτική και δεν υπερκαλύπτονται από τα ζιζάνια του ασυνάρτητου λόγου. Όμως, κάθε εργασία στονΠνευματικό Κόσμο δεν είναι εργασίαοικοδόμησης ή απόκτησης ή διεκδίκησης αλλάαφαίρεσης των ακαθαρσιών και ανομημάτων. Αυτό είναι δυνατό με την περισυλλογή της διασκoρπισμένης προσοχής μας. Και η ιδέα είναι ότι δεν θεωρούμε τη Φιλοσοφία απλώς θέμα ακαδημαϊκού ενδιαφέροντος αλλά ως θέμα άμεσης πρακτικής χρήσης. Και βέβαια η αγάπη της σοφίας δεν σημαίνει ότι ονειροβατούμε ούτε ότι μετεωροσκοπούμε. Ο στόχος μας εδώ είναι να μπορεί η σοφία και η σωφροσύνη να ρίχνει φως με πρακτικό τρόπο σε όλες τις δράσεις μας στον κόσμο.
Όπως ζούμε τώρα, φαίνεται σαν να έχουμε γεμίσει αυτό το αιώνιο - που λέγεται ότι είναι η αγνή μας Φύση - με θόρυβο - και η τεχνητή ταχύτητα της εποχής έβαλε μέσα στον λόγο μας νοήματα σε χρήση «όμοια σχεδόν με τα υλικά πράγματα και έτσι τους φθείρει τόσο πολύ την ουσία, ώστε να χάνουν κι αυτά την αρχέτυπη μορφή τους». Το είναι του ανθρώπου βρίσκεται υπό υλιστική κατάληψη και δικτατορεύεται από αλλότριες ουσίες, από λόγια άσχετα, αστόχαστα και περιοριστικά. Δεν τα καταφέρνει να ελευθερωθείαπό το επίστρωμα του ασυνάρτητου λόγου που δεν τον αφήνει να στραφεί στο Άρρητο. Έχει, έτσι χάσει την διάσταση του βάθους. Αντί της γνώσης, αναζητεί κυρίως πληροφόρηση: Αντί να γνωρίζει, θέλει να ξέρει. Αντί να αγαπά, ταυτίζεται. Όταν αρχίζει να υποψιάζεται, ότι βρίσκεται φυλακισμένος, και ότι υπάρχει μια ευτυχία ασύγκριτα μεγαλύτερη από αυτήν που βιώνει τώρα, και ένας Λόγος υπέρτερος, και ένα μεγάλο μυστικό που περιμένει να αποκαλυφθεί, τότε, ένα σκίρτημα τον κάνει να ανοίξει και να στραφεί προς τη Φιλοσοφία: Την Φιλοσοφία που είπαμε είναι θέαση και όχι εικασία.
Ο Νίκος Καζαντζάκης λέγει:
Ευτύς ως γεννηθούμε, αρχίζει κι η επιστροφή. Ταυτόχρονα με το ξεκίνημα κι ο γυρισμός ....
Μα κι ευτύς ως γεννηθούμε, αρχίζει κι η προσπάθεια να δημιουργήσουμε, να συνθέσουμε, να κάμουμε την ύλη ζωή. Κάθε στιγμή γεννιούμαστε. Γι' αυτό πολλοί διαλάλησαν: Σκοπός της εφήμερης ζωής είναι η αθανασία.
Στα πρόσκαιρα ζωντανά σώματα τα δυο τούτα ρέματα παλεύουν:
α) ο ανήφορος, προς τη σύνθεση, προς τη ζωή,
προς την αθανασία.
β) ο κατήφορος, προς την αποσύνθεση, προς την
ύλη, προς το θάνατο.
Και τα δυο ρέματα πηγάζουν από τα έγκατα της αρχέγονης ουσίας. Στην αρχή η ζωή ξαφνιάζει, σαν παράνομη φαίνεται, σαν παρά Φύση, σανεφήμερη αντίδραση στις σκοτεινές αιώνιες πηγές, μα βαθύτερα νιώθουμε: η Ζωή είναι κι αυτή άναρχη, ακατάλυτη Φόρα του Σύμπαντου.
Αλλοιώς, πούθε η περανθρώπινη δύναμη που μας σφεντονίζει από το αγέννητο στο γεννητό και μας γκαρδιώνει, φυτά, ζώα, ανθρώπους, στον αγώνα; Και τα δυο αντίδρομα ρέματα είναι άγια. Χρέος μας λοιπόν να συλλάβουμε το όραμα που χωράει κι εναρμονίζει τις δυο τεράστιες τούτες άναρχες, ακατάλυτες Ορμές και με τι όραμα τούτο να ρυθμίσουμε το στοχασμό μας και την πράξη.
Λέει ακόμα ο Καζαντζάκης:
Να σκέφτεσαι: Εγώ, εγώ μονάχος μου έχω χρέος να σώσω τη γης. Αν δε σωθεί, εγώ φταίω.
Να πεθαίνεις κάθε μέρα. Να γεννιέσαι κάθε μέρα. Ν' αρνιέσαι ό,τι έχεις κάθε μέρα.
Όταν μια συνήθεια καταντήσει βολική, να τη συντρίβεις. Η μεγαλύτερη αμαρτία είναι η ευχαριστηση.
Πειθαρχία, να η ανώτατη αρετή.
Ποτέ μην αναγνωρίσεις τα σύνορα του ανθρώπου! Να σπας τα σύνορα! Ν'αρνιέσαι ό,τι θωρούν τα μάτια σου. Να πεθαίνεις και να λες: Θάνατος δεν υπάρχει! Σα να 'ναι όλη η ζωή ετούτη το ορατό αιώνιο κυνήγι ενός αόρατου Γαμπρού, που κυνηγάει από κορμί σε κορμί την αιωνιοτητα, την αδάμαστη Νύφη.
Τι θα πει φως; Να κοιτάς με αθόλωτο μάτι όλα τα σκοτάδια.
Ασκητική Salvatores Dei
Χρειαζόμαστε να απαλλαγούμε τα δεσμά του κοινού μας λόγου ο οποίος καθορίζει το πως βλέπω και ποια είναι η ζωή μου.
Καθώς λέγει ο Ποιητής,
Τ' αλφαβητάρι των άστρων που συλλαβίζεις,
Όπως το φέρνει ο κόπος της τελειωμένης μέρας,
Και βγάζεις άλλα νοήματα κι άλλες ελπίδες,
Πιο καθαρά μπορείς να το διαβάσεις.
(Σεφέρη, Τελευταίος Σταθμός)
Που ξέρετε; Μπορεί και να το διαβάσουμε! ...
Σας ευχαριστώ που με ακούσατε, ήταν ωραία που συνομιλήσαμε, και εύχομαι όλοι μας πράγματι να ακολουθήσουμε στην ζωή μας, με κάποιο τρόπο, τον δρόμο της Φιλοσοφίας.
Καλή Συνέχεια!